Racula (do 1945 niem. Lawaldau) – część miasta Zielona Góra. Do 31 grudnia 2014 roku samodzielna wieś w gminie Zielona Góra.

W latach 1975–1998 należała do województwa zielonogórskiego. W latach 1945−1954 i 1973−1976 miejscowość była siedzibą gminy Racula.

Sposób zabudowania pozwala określić Raculę jako ulicówkę.

Historia Raculi

W pierwszych średniowiecznych dokumentach dotyczących Raculi występuje nazwa „Larenwalde” przekształcona w XV wieku na „Lawaldau”. Nazwy te są pochodzenia niemieckiego i wiąże się je z nazwiskiem rodu łużyckiego von Larenwalde, który był związany z kolonizacją niemiecką na tych terenach w poł. XIII wieku. Nazwa „Larenwalde” została przekształcona na „Lawalde”, a następnie „Lawald” i „Lawaldau”.

Racula w odróżnieniu od innych wsi w rejonie Zielonej Góry była przez okres przeszło 400 lat własnością jednej rodziny. Pierwsza wzmianka o osadzie pochodzi z 1315 roku i wymienia jako właściciela wsi Johanna von Unruha. Była to już zapewne wówczas duża wieś, skoro „Obwieszczenie Awiniońskie” z 1376 roku wymienia w niej kościół. Mimo że osada ma niemiecką genezę, to zamieszkiwała ją w większości ludność polska przybyła ze Śląska i Wielkopolski. Język polski był w użyciu mieszkańców Raculi jeszcze w XVIII wieku.

Osada pod rządami von Unruhów rozwijała się pomyślnie, skoro w 1448 roku książę głogowski Henryk IX wydał w Kożuchowie dokument zatwierdzający Ludwiga von Unruha jako „pana na Raculi”. Wieś według przekazów niemieckich jako jedna z pierwszych w powiecie przeszła na wyznanie luterańskie. Panowie wsi Nickol i Hans von Unruhowie, inspirowani przez proboszcza św. Jadwigi Pawła Lemberga, znanego ze swoich reformatorskich poglądów, przyjęli nową wiarę już w 1525 roku. Osada musiała być wówczas mocno zaangażowana w nowy ruch religijny, skoro utworzono w niej samodzielną parafię ewangelicką, przejmując na ten cel kościół katolicki. Racula była wówczas średnio zamożną osadą w rejonie Zielonej Góry. Świadczy o tym fakt, że w 1549 roku była zobowiązana świadczyć tylko dwie konne dniówki na rzecz miasta. Dopiero w XVII wieku rodzina von Unruh stała się bardzo majętna, co odbiło się korzystnie na Raculi.

W okresie wojny trzydziestoletniej (1618-1648) wieś była kilkukrotnie łupiona przez maszerujące wojska. Szczególnie krwawe walki miały miejsce w listopadzie 1641 roku, kiedy to Austriacy wyparli broniących się w Raculi Szwedów. W czasie wojny Racula nie posiadała luterańskiego duszpasterza, w związku z czym nabożeństwa odprawiał znany zielonogórski pastor Scultetus. Po wojnie katolicy śląscy poparci przez cesarza upomnieli się o swoje świątynie. Protestantów była jednak zdecydowana większość na tych terenach i dopiero specjalny rozkaz cesarski zmusił ich do oddania świątyń katolikom. Gdy mieszkańcy Raculi nie podporządkowali się w 1651 roku temu zarządzeniu podobnie jak luteranie innych wsi, wówczas specjalna komisja 5 marca 1654 roku oficjalnie przekazała świątynię katolikom. Po spisaniu protokołu, który musieli podpisać dziedzice wsi, komisja ruszyła w dalszą drogę, aby w następnym dniu przejąć kościół w Ochli.

Świątynia w Raculi, która za patrona miała biskupa Mikołaja, nie była w najlepszej kondycji. Przeciekał gontowy dach, co było przyczyną zniszczeń we wnętrzu budynku. Drewniane wyposażenie kościoła było bardzo skromne. Obok świątyni zlokalizowany był cmentarz oraz drewniana wieża z trzema dzwonami. Całość była ogrodzona kamiennym murem. Po przejęciu od protestantów kościoła włączono go do parafii katolickiej pw św. Jadwigi. Jak podaje protokół kontroli diecezjalnej z 1705 roku, we wsi mieszkali Polacy i Niemcy. Niemal wszyscy trwali przy protestantyzmie. Nabożeństwa z powodu braku wiernych odprawiał wikary z Zielonej Góry co trzecią niedzielę na przemian z Drzonkowem i Nowym Kisielinem. Probostwo wiejskie było zrujnowane, a w kościele brakowało szat liturgicznych, olei i tabernakulum, które przywożono z Zielonej Góry. Przy świątyni działała szkoła katolicka, którą prowadził nauczyciel Franciszek Hartman, jednakże luteranie nie chcieli posyłać do niej dzieci. Protestanccy mieszkańcy Raculi woleli chodzić na nabożeństwa w swoim obrządku poza granicę Śląska niż stać się ponownie katolikami. Taki stan rzeczy akceptowali panowie wsi, którzy byli wielkimi zwolennikami Lutra.

Rodzina von Unruh zaczęła przeżywać w XVII wieku swoje lata prosperity. Znaczenie rodziny wzrosło za czasów Georga Ottona von Unruha, który ukończył uniwersytety we Frankfurcie i Wittemberdze. Po powrocie do rodzinnej Raculi został mianowany poborcą podatkowym okręgu zielonogórskiego. Ta ważna wówczas funkcja zapewne przyczyniła się do tego, że Georg Otton kupił w 1608 roku jedną, a w 1654 roku drugą część Zatonia. Tuż przed śmiercią w 1660 roku nabył Dolną Ochlę, Słone i Droszków. Olbrzymi majątek zarządzany z Raculi podzielili między siebie jego trzej synowie. Według umów z 1661 i 1681 roku najstarszy z braci Balthasar odziedziczył Zatonie, drugi Otton Ochlę, natomiast najmłodszy Johann Fryderyk otrzymał gniazdo rodowe Raculę. Jak majętną rodziną byli Unruhowie niech świadczy fakt, że Otton i Balthasar wybudowali w Górnej Ochli i Zatoniu swoje reprezentacyjne rodowe siedziby. Potęga tej familii nie trwała jednak zbyt długo, gdyż sprzedała ona w latach 1711-1722 zadłużone dobra w Ochli i Zatoniu, pozostawiając sobie tylko Raculę i folwark w Drzonkowie. Wieś w I poł. XVIII wieku przestała się rozwijać, podupadał też majątek, który rodzina von Unruh zdecydowała się sprzedać w 1728 roku. Dobra w Raculi nabył wówczas Johann Sigmund von Rothenburg z Lasek Odrzańskich. Kolejnym właścicielem majątku i należącej do niego części Drzonkowa był w 1743 roku Gustav Christian von Prittwitz, który w latach 1754-1757 pełnił funkcję starosty powiatu zielonogórskiego.

Po zajęciu przez Prusy austriackiego Śląska w 1741 roku Racula znalazła się na terytorium Prus. Król Fryderyk II zreformował administrację i chcąc zyskać sobie przychylność śląskich katolików, wydał dekret, który nie zezwalał na zabieranie im świątyń i innych dóbr. Tak więc kościół katolicki, probostwo i szkoła zostały w rękach nielicznych katolików tworzących parafię. Luteranie z Raculi zostali włączeni do parafii ewangelickiej w Zielonej Górze. Administracyjnie wieś znalazła się w Wielkim Okręgu Urzędowym Jędrzychów.

Po aneksji pruskiej do wsi napłynęło sporo niemieckich osadników, w związku z czym liczba ludności zaczęła dość gwałtownie rosnąć. Polacy stawali się powoli mniejszością. Majątek w Raculi, będący nadal w nie najlepszej sytuacji finansowej został sprzedany. Nowym właścicielem został w 1761 roku Balthasar von Stosch. Nowy nabywca był człowiekiem bardzo bogatym, posiadał dobra m.in. w Borowie, Wiechlicach, Czernej, Starym Kisielinie i Drzonkowie. Majątek w Raculi był od tej pory zarządzany z Borowiny k. Szprotawy, będąc często wydzierżawianym. W 1765 roku był on wyceniony na 7800 talarów, będąc jednym z mniejszych w powiecie. Z czasem von Stoschowie częściowo go rozparcelowali, gdyż stał się deficytowym. Nie dotrwał on do XX wieku. Wieś w odróżnieniu od majątku zaczęła się ponownie rozwijać i liczyła w 1765 roku 49 zagród chłopskich.

26 sierpnia 1768 roku, podczas przejazdu przez Raculę króla Prus Fryderyka II, z niewyjaśnionych przyczyn zapaliła się wiejska karczma. Wcześniej, 5 maja 1705 roku, w czasie żałobnego bicia w dzwony po śmierci cesarza Leopolda I, pękł największy dzwon kościelny.

Wsi nie ominęły wojny. W czasie rozgrywającej się w latach 1756-1763 wojny siedmioletniej kwaterowały w niej wojska pruskie, rosyjskie i austriackie. Także w czasie kampanii napoleońskiej 1806 i 1813 osada doświadczyła kontrybucje i kwaterunki wojsk. Wieś nabrała znaczenia, gdy wyznaczono nową drogę łączącą Zieloną Górę z Otyniem. Stary trakt wiódł przez Kisielin. Nowy, krótszy wybudowany w latach 1818-1820 przebiegał przez Raculę. Na przełomie XVIII-XIX wieku zaczęła powstawać w obrębie gruntów wiejskich kolonia „Neuwaldau” – Raculka. Wybudowano dwa młyny wodne „Buschmuhle” i „Krampmuhle”. Innym ważnym wydarzeniem była likwidacja parafii katolickiej. Wiejskie kościoły z powodu braku wiernych, konserwacji i przy wydatnej „pomocy” ewangelików, obróciły się w XVIII-XIX wieku w ruinę, jak choćby świątynia w Drzonkowie, Nowym Kisielinie czy Kiełpinie. Kościół w Raculi ominął ten los, dzięki temu, że mieszkała tam w poł. XVIII wieku kilkudziesięcioosobowa grupa katolików. Dzięki pomocy wiernych z Zielonej Góry przeprowadzono w II poł. XVIII wieku gruntowny remont i konserwację kościołów oraz szkoły probostwa.

W latach 1831-1833 likwidowano dekretem parafie, gdzie nie było już świątyń lub stały w ruinie. Zlikwidowano wówczas parafię w Raculi, włączając ją do parafii św. Jadwigi. Kościół w Raculi stał się od tego czasu jedynym kościołem filialnym tej parafii, do którego uczęszczali wierni z Raculi, Drzonkowa i Kisielina. Przy kościele funkcjonowała też szkoła, do której chodziły dzieci katolickie z tych wsi. Taki stan rzeczy trwał do 1945 roku. W 1837 roku we wsi mieszkało 57 katolików. Racula w odróżnieniu od innych zlikwidowanych parafii zatrzymała swoje grunty i budynki.

Od poł. XIX wieku wieś leżąca już na ważnym szlaku drogowym Berlin – Wrocław, przeżywała apogeum rozwoju gospodarczego. W związku ze wzrostem zapotrzebowania na cegłę, z której powszechnie zaczęto budować, wykorzystano miejscowe złoża gliny. W Raculi powstały 3 cegielnie „Krauses Ziegelei”, „Fechners Ziegelei” i „Heinzes Ziegelei”, które realizowały z powodzeniem zapotrzebowanie na cegłę Raculi i okolicznych wsi. Wybudowano nową drogę gminną do Drzonkowa i dalej do Kiełpina. Założono nowy cmentarz ewangelicki. W Raculi pod koniec XIX wieku przy trakcie powstała duża restauracja i dom gminny. Liczba ludności w 1865 roku przekroczyła 700 mieszkańców, co czyniło wówczas Raculę jedną z większych w powiecie. Istniała również prężna szkoła ewangelicka, do której w 1867 roku uczęszczało 127 uczniów. W 1911 roku otwarto we wsi kasę bankową.

W 1900 roku osada liczyła już 800 mieszkańców, w tym 65 wyznania rzymskokatolickiego. Racula była typową wsią rolniczą, jednakże największym mankamentem tutejszych chłopów były małe gospodarstwa, których grunty były porozrzucane po terenie całej gminy wiejskiej. W 1908 we wsi było jeszcze ok. 15 ha winnic. Przed I wojną wybrukowano drogę gminną do Starego Kisielina. Lata 1914-1918 były zastojem w życiu osady. Na frontach zginęło prawie 40 mieszkańców Raculi, którym w 1921 roku gmina wystawiła obok kościoła pomnik wdzięczności. W 1921 roku Racula została zelektryfikowana, a koło cegielni „Krauses” przy drodze do Zielonej Góry, powstała duża stacja transformatorowa dla okolicy. Wieś w okresie międzywojennym rozbudowywała się w kierunku Drzonkowa i przy kolonii Raculka. Powstały nowe warsztaty oraz piekarnie i sklepy. We wsi pracowały 3 kuźnie. Rosła też liczba ludności, która w 1925 roku wynosiła 933. W 1934 roku rozpoczęła działalność we wsi poczta. Założono wówczas pierwsze aparaty telefoniczne. W okresie międzywojennym przestały funkcjonować 2 cegielnie oraz młyny. W 1941 roku Racula liczyła 984 mieszkańców i miała 967 ha powierzchni.

Lata 1945 – 2014

Wojska rosyjskie zajęły wieś 14 lutego 1945 roku. Wkrótce władzę we wsi przejęła administracja polska. Dotychczasową ludność wysiedlono do Niemiec. Racula, leżąca przy głównej drodze i blisko miasta, była szybko zasiedlana przez polskich osadników. We wsi w 1945 roku znalazło się kilku aktywnych działaczy Stronnictwa Ludowego. To sprawiło, że w Raculi szybko zaczęły działać partie polityczne, a wieś stała się w 1945 roku siedzibą dużej gminy, w skład której wchodziły sołectwa: Drzonków, Jędrzychów, Kiełpin, Nowy Kisielin, Stary Kisielin, Sucha i Zatonie.

Od 2015 roku

1 stycznia 2015 roku Racula została włączona w granice miejskie Zielonej Góry, jako część nowo utworzonej dzielnicy administracyjnej Nowe Miasto i otrzymując wewnątrz tej dzielnicy status sołectwa. Powołany został sołtys i rada sołecka. Racula jest reprezentowana w Radzie Miejskiej Zielonej Góry (1 radny) i Radzie Dzielnicy Nowe Miasto (2 radnych).

Zabytki

Według rejestru Narodowego Instytutu Dziedzictwa na listę zabytków wpisane są:

• kościół parafialny pw. św. Mikołaja, został zbudowany na przełomie XIV-XV wieku w stylu gotyckim. Założony na planie prostokąta ma wydzielone prezbiterium. Obiekt murowany jest z kamienia polnego z użyciem cegły. W II poł. XVIII wieku został gruntownie przebudowany, w wyniku czego otrzymał nowe wyposażenie wnętrz oraz strop i dach. Kościół w Raculi był w latach 1525-1654 we władaniu miejscowych protestantów, którzy uczynili z niego swój zbór. Od 1833 roku do 1945 był kościołem filialnym parafii pw. św. Jadwigi w Zielonej Górze. Świątynia jest ogrodzona kamiennym murem, w obrębie którego znajdował się stary cmentarz katolicki.
• dzwonnica; została wybudowana w drugiej połowie XVIII wieku na miejscu starej walącej się wieży przykościelnej pochodzącej z XV wieku. Obiekt założony na planie kwadratu, drewniany o konstrukcji słupowej. Na wieży wiszą 3 stare dzwony, które nie pochodzą z Raculi. Największy dzwon został przywieziony w II poł. XVIII wieku z Leśniowa Wielkiego, średni z zawalonego kościoła w Drzonkowie i najmniejszy z Milska

inne zabytki:

• zespół podworski – budynki gospodarcze dawnego majątku wiejskiego usytuowane przy dawnym podwórzu. Wzniesione z kamienia i cegły w I poł. XVIII wieku.
• cmentarz, usytuowany za wsią opodal drogi do Starego Kisielina. Założony w poł. XIX wieku jako ewangelicki.

inne obiekty budownictwa wiejskiego:

• dom nr 28 murowany parterowy nakryty dachem naczółkowym. Zbudowany na przełomie XVIII-XIX wieku. W Raculi znajduje się kilkanaście budynków mieszkalnych murowanych datowanych na poł. XIX. Są to domy nr 1, 1b, 55a, 63, 72, 73, 126, 128, 150 i 158. Na obrzeżach wsi znajdują się ruiny trzech cegielni wybudowanych ok. poł. XIX wieku oraz młyna wodnego „Krampmuhle”.